فصل چهارم: عوامل الفت
4 / 1 رحمت خدا
فصل چهارم: عوامل الفت4 / 1رحمت خداقرآن«همو بود که تو را با یاری خود و مؤمنان ، نیرومند گردانید . و میان دل هایشان الفت نهاد ، که اگر آنچه در روی زمین است ، همه را خرج می کردی ، نمی توانستی میان دل هایشان الفت برقرار کنی ؛ ولی خدا بود که میان آنان الفت قرار داد ؛ چرا که او توانای حکیم است» .
حدیثامام علی علیه السلام در دعای روز پنجشنبه :پس سپاس ، تو را ای پروردگار من! ... : که به لطف خویش جدایی ها را به هم آوردی و به قدرت خویش ، صبحگاهان را شکافتی .
امام باقر علیه السلام :بدان که الفت ، از خداست و کینه و نفرت ، از شیطان است .
.
ص: 102
الإمام الصادق علیه السلام :إنَّ اللّهَ عز و جل سَبَبُ اُلفَهِ الخَلقِ. (1)
عنه علیه السلام :الحَمدُ للّهِِ الَّذی أشبَعَ جوعَنا ، وآمَنَ رَوعَتَنا ، وأقالَ عَثرَتَنا ، وکَبَتَ عَدُوَّنا ، وألَّفَ بَینَ قُلوبِنا. (2)
4 / 2العَقلالإمام علیّ علیه السلام :العاقِلُ یَألَفُ مِثلَهُ. (3)
عنه علیه السلام :العَقلُ حَیثُ کانَ إلفٌ (4) مَألوفٌ. (5)
4 / 3تَناسُبُ الأَرواحِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :الأَرواحُ جُنودٌ مُجَنَّدَهٌ ، فَما تَعارَفَ مِنهَا ائتَلَفَ ، وما تَناکَرَ مِنهَا اختَلَفَ. (6)
الإمام علیّ علیه السلام :إنَّ النُّفوسَ إذا تَناسَبَتِ ائتَلَفَت. (7)
.
1- .مجمع البیان : ج 1 ص 112 عن الإمام الرضا علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 91 ص 11 نقلاً عن الثعلبی فی تفسیره عن الإمام علیّ علیه السلام .
2- .الدروع الواقیه : ص 95 ، بحار الأنوار : ج 97 ص 144 ح 4 .
3- .غرر الحکم : ج 1 ص 85 ح 326 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 39 ح 862 .
4- .الإلف: الألیف . والإلف ج أیضا ج الّذی تألفه (لسان العرب : ج 9 ص 11 «ألف» ) .
5- .غرر الحکم : ج 1 ص 328 ح 1251 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 46 ح 1160 .
6- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 380 ح 5818 ، علل الشرائع : ص 84 ح 2 عن الإمام الصادق علیه السلام ، الاُصول الستّه عشر : ص 227 ح 248 عن جابر عن الإمام الصادق علیه السلام نحوه ، بحار الأنوار : ج 61 ص 79 ؛ صحیح البخاری : ج 3 ص 1213 ح 3158 عن عائشه ، صحیح مسلم : ج 4 ص 2031 ح 159 عن أبی هریره ، کنز العمّال : ج 9 ص 6 ح 2460 .
7- .غرر الحکم : ج 2 ص 490 ح 3393 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 149 ح 3270 .
ص: 103
4 / 2 خِرَد
4 / 3 تناسب روح ها
امام صادق علیه السلام :خداوند عز و جل سبب الفت خلق است .
امام صادق علیه السلام :سپاس ، خداوندی را که گرسنگی ما را به سیری بدل کرد ، و ترس ما را به امنیّت ، بدل کرد و از لغزش ما در گذشت و دشمن ما را سرکوب کرد و میان دل هایمان الفت نهاد .
4 / 2خِرَدامام علی علیه السلام :خردمند با همتای خود ، الفت می پذیرد .
امام علی علیه السلام :خِرَد هر جا که باشد ، [آن جا] اُنس و اُلفت است .
4 / 3تناسب روح هاپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :روح ها سربازانی بسیج شده اند . پس ، آن روح هایی که یکدیگر را بشناسند ، با هم الفت می گیرند و آنها که یکدیگر را نشناسند ، از هم جدا می شوند .
امام علی علیه السلام :جان ها هر گاه میانشان تناسب (همانندی) باشد ، با یکدیگر الفت می گیرند .
.
ص: 104
الإمام الصادق علیه السلام :الأَرواحُ جُنودٌ مُجَنَّدَهٌ تَلتَقی فَتَتَشامُّ کَما تَتَشامُّ الخَیلُ ، فَما تَعارَفَ مِنهَا ائتَلَفَ ، وما تَناکَرَ مِنهَا اختَلَفَ ، ولَو أنَّ مُؤمِنا جاءَ إلی مَسجِدٍ فیهِ اُناسٌ کَثیرٌ لَیسَ فیهِم إلّا مُؤمِنٌ واحِدٌ ، لَمالَت روحُهُ إلی ذلِکَ المُؤمِنِ حَتّی یَجلِسَ إلَیهِ. (1)
عنه علیه السلام :إنَّ روحَ الإِیمانِ واحِدَهٌ ، خَرَجَت مِن عِندِ واحِدٍ ، وتَتَفَرَّقُ فی أبدانٍ شَتّی ، فَعَلَیهِ ائتَلَفَت ، وبِهِ تَحابَّت. (2)
4 / 4الإِسلامالإمام علیّ علیه السلام :إنَّ اللّهَ عز و جل جَعَلَ الإِسلامَ صِراطا ، مُنیرَ الأَعلامِ ، مُشرِقَ المَنارِ ، فیهِ تَأتَلِفُ القُلوبُ ، وعَلَیهِ تَأخَّی الإِخوانُ. (3)
4 / 5الإِیمانرسول اللّه صلی الله علیه و آله :المُؤمِنُ مَألَفَهٌ ، ولا خَیرَ فیمَن لا یَألَفُ ولا یُؤلَفُ. (4)
.
1- .المؤمن : ص 39 ح 89 ، أعلام الدین : ص 440 عن الإمام الباقر علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 74 ص 273 ح 16 .
2- .الاختصاص : ص 249 عن أبان بن تغلب الکندی ، بحار الأنوار : ج 69 ص 193 ح 9 .
3- .الکافی : ج 5 ص 371 ح 3 عن جابر عن الإمام الباقر علیه السلام .
4- .مسند ابن حنبل : ج 8 ص 435 ح 22903 ، المعجم الکبیر : ج 6 ص 131 ح 5744 ، تاریخ بغداد : ج 11 ص 376 الرقم 6233 کلّها عن سهل بن سعد ، کنز العمّال : ج 1 ص 141 ح 678 ؛ الکافی : ج 2 ص 102 ح 17 عن عبد اللّه بن میمون القدّاح عن الإمام الصادق عن الإمام علیّ علیهماالسلام ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 25 وفیهما «مألوف» بدل «مألفه» ، بحار الأنوار : ج 71 ص 381 ح 15 .
ص: 105
4 / 4 اسلام
4 / 5 ایمان
امام صادق علیه السلام :روح ها سربازانی بسیج شده اند . به یکدیگر می رسند و همانند اسب ها ، همدیگر را می بویند . اگر آشنا در آمدند ، با هم الفت می گیرند و اگر ناآشنا در آمدند ، از هم پراکنده می شوند . اگر مؤمنی به مسجدی در آید که در آن ، مردمان بسیارند و در میان آنها فقط یک مؤمن باشد ، روح او به آن مؤمن ، میل می کند ، تا جایی که کنار او می نشیند .
امام صادق علیه السلام :روح ایمان ، یکی است و از نزد یکی بیرون آمد و در بدن های گوناگون پخش شد . پس ، بر اساس آن ، الفت می گیرند و به واسطه آن ، دوستی می ورزند .
4 / 4اسلامامام علی علیه السلام :خداوند عز و جل اسلام را راهی با نشانه های نورانی و مناره های تابناک قرار داد . در اسلام است که دل ها با یکدیگر الفت می گیرند و بر اساس آن است که برادران ، برادری می کنند .
4 / 5ایمانپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمن ، خون گرم است . در کسی که الفت نمی گیرد و الفت نمی پذیرد ، خیری نیست .
.
ص: 106
عنه صلی الله علیه و آله :المُؤمِنُ إلفٌ مَألوفٌ ، ولا خَیرَ فیمَن لا یَألَفُ ، وخَیرُ النّاسِ أنفَعُهُم لِلنّاسِ. (1)
عنه صلی الله علیه و آله :المُؤمِنُ غِرٌّ کَریمٌ (2) ، وَالفاجِرُ خَبٌّ (3) لَئیمٌ ، وخَیرُ المُؤمِنینَ مَن کانَ مَألَفَهً لِلمُؤمِنینَ ، ولا خَیرَ فیمَن لا یَألَفُ ولا یُؤلَفُ. (4)
عنه صلی الله علیه و آله :أکمَلُ المُؤمِنینَ إیمانا أحاسِنُهُم أخلاقا ، المُوَطَّؤونَ أکنافا ، الَّذینَ یَألَفونَ ویُؤلَفونَ ، ولا خَیرَ فیمَن لا یَألَفُ ولا یُؤلَفُ. (5)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ لِلمُنافِقینَ عَلاماتٍ یُعرَفونَ بِها ... لا یَألَفونَ ولا یُؤلَفونَ . (6)
الإمام علیّ علیه السلام :المُؤمِنُ إِلفٌ مَألوفٌ مُتَعَطِّفٌ. (7)
الإمام الصادق علیه السلام :المُؤمِنونَ یَألَفونَ ویُؤلَفونَ ویُغشی رَحلُهُم. (8)
راجع : هذه الموسوعه: ج2 ص 22 (الإخاء / الفصل الأوّل : تشریع الإخاء الدینی/ المؤمن أخو المؤمن) .
.
1- .مسند الشهاب : ج 1 ص 108 ح 129 ، المعجم الأوسط : ج 6 ص 58 ح 5787 وفیه «یألف» بدل «إلف مألوف» ، تاریخ دمشق : ج 8 ص 404 ح 2254 بزیاده «لا یؤلف» بعد «لا یألف» وکلّها عن جابر ، کنز العمّال : ج 1 ص 142 ح 679 ؛ الکافی : ج 2 ص 102 ح 17 عن عبد اللّه بن میمون القداح عن الإمام الصادق عن الإمام علیّ علیهماالسلام وفیه «ولا یؤلف» بدل ذیله ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 25 نحوه ، بحار الأنوار : ج 67 ص 309 ح 41 .
2- .غِرٌ کریم : أی لیس بذی نُکر ، فهو ینخدع لانقیاده ولینه ، ولیس ذلک منه جهلاً ولکنّه کرم وحُسن خلق (النهایه : ج 3 ص 354 «غرر») .
3- .الخَبّ : الخدّاع ، وهو الجُربُز الّذی یسعی بین الناس بالفساد (النهایه : ج 2 ص 4 «خبب») .
4- .الأمالی للطوسی : ص 462 ح 1030 عن الحسین بن زید بن علیّ عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 67 ص 298 ح 23 .
5- .المعجم الصغیر : ج 1 ص 218 ، المعجم الأوسط : ج 4 ص 356 ح 4422 وفیه «ولیس منّا» بدل «ولا خیر فی» وکلاهما عن أبی سعید الخدری ، کنز العمّال : ج 3 ص 10 ح 5179 .
6- .مسند ابن حنبل : ج 3 ص 147 ح 7931 ، تفسیر ابن کثیر : ج 8 ص 152 کلاهما عن أبی هریره ، شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید : ج 20 ص 266 ح 95 عن الإمام علیّ علیه السلام ، کنز العمّال : ج 1 ص 170 ح 862 .
7- .غرر الحکم : ج 1 ص 375 ح 1432 .
8- .تاریخ الیعقوبی : ج 2 ص 382 .
ص: 107
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمن ، خون گرم و صمیمی است ، و در کسی که الفت نمی گیرد ، خیری نیست . و بهترینِ مردم ، کسی است که برای مردم ، سودمندتر باشد .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمن ، خوش ذات (1) و بزرگوار است و فاسد ، مکّار و پست . بهترینِ مؤمنان ، کسی است که مایه الفت مؤمنان باشد . و در کسی که الفت نمی گیرد و الفت نمی پذیرد ، خیری نیست .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :مؤمنانی ایمانشان کامل تر است که خوش اخلاق ترند ، نرم خو و بی آزارند ؛ آنان که با دیگران الفت می گیرند و دیگران با آنها الفت می گیرند . و در کسی که الفت نمی گیرد و الفت نمی پذیرد ، خیری نیست .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :منافقان را نشانه هایی است که با آنها شناخته می شوند : ... با دیگران الفت نمی گیرند و دیگران نیز با آنها الفت نمی گیرند .
امام علی علیه السلام :مؤمن ، خون گرم و الفت پذیر و مهربان است .
امام صادق علیه السلام :مؤمنان ، اهل انس و الفت اند و درِ خانه شان به روی همه باز است (میهمان نوازند) .
ر . ک : همین دانش نامه : ج 2 ص 23 (برادری / فصل یکم : تشریع برادریِ دینی / مؤمن ، برادر مؤمن است) .
.
1- .واژه «غِرّ» که در متن عربی آمده به این معانی به کار می رود : بی شیله پیله ، کسی که اهل کَلک و حقّه بازی نباشد ، ساده لوح .
ص: 108
4 / 6وَلایَهُ أهلِ البَیتِ علیهم السلامرسول اللّه صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام :یا عَلِیُّ ، إنَّ بِنا خَتَمَ اللّهُ الدّینَ کَما بِنا فَتَحَهُ ، وبِنا یُؤَلِّفُ اللّهُ بَینَ قُلوبِکُم بَعدَ العَداوَهِ وَالبَغضاءِ. (1)
الإمام الباقر علیه السلام :لَمّا قُبِضَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله باتَ آلُ مُحَمَّدٍ علیهم السلام بِأَطوَلِ لَیلَهٍ ... فَبَینا هُم کَذلِکَ إذ أتاهُم آتٍ لا یَرَونَهُ ویَسمَعونَ کَلامَهُ ، فَقالَ : السَّلامُ عَلَیکُم أهلَ البَیتِ ورَحمَهُ اللّهِ وبَرَکاتُهُ... فَأَنتُم أهلُ اللّهِ عز و جل الَّذینَ بِهِم تَمَّتِ النِّعمَهُ ، وَاجتَمَعَتِ الفُرقَهُ ، وَائتَلَفَتِ الکَلِمَهُ ، وأنتُم أولِیاؤُهُ ؛ فَمَن تَوَلّاکُم فازَ ، ومَن ظَلَمَ حَقَّکُم زَهَقَ. (2)
الإمام الصادق علیه السلام :نَحنُ أهلَ البَیتِ النَّعیمُ الَّذی أنعَمَ اللّهُ بِنا عَلَی العِبادِ ، وبِنَا ائتَلَفوا بَعدَ أن کانوا مُختَلِفینَ ، وبِنا ألَّفَ اللّهُ بَینَ قُلوبِهِم ، وَ جَعَلَهُم إخوانا بَعدَ أن کانوا أعداءً. (3)
الکافی عن عمّار الساباطی :قُلتُ لِأَبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام : أَیُّما أفضَلُ : العِبادَهُ فی السِّرِّ مَعَ الإِمامِ مِنکُمُ المُستَتَرِ فی دَولَهِ الباطِلِ ، أوِ العِبادَهِ فی ظُهورِ الحَقِّ ودَولَتِهِ ، مَعَ الإِمامِ مِنکُمُ الظَّاهِرِ؟ فَقالَ : . . . واللّهِ عِبادَتُکُم فی السِّرِّ مَعَ إِمامِکُم المُستَتِرِ . . . قُلتُ : جُعِلتُ فِداکَ ، فَماتَری إذا أن نَکونَ مِن أصحابِ القائِمِ علیه السلام و یَظهَرَ الحَقُّ ، ونَحنُ الیَومَ فی إمامَتِکَ وطاعَتِکَ أفضَلُ أعمالاً من أصحابِ دَولَهِ الحَقِّ وَالعَدلِ؟ فَقالَ : سُبحانَ اللّهِ ! أما تُحِبّونَ أن یُظهِرَ اللّهُ تَبارَکَ وتَعالَی الحَقَّ وَالعَدلَ فِی البِلادِ ، ویَجمَعَ اللّهُ الکَلِمَهَ ، ویُؤَلِّفَ اللّهُ بَینَ قُلوبٍ مُختَلِفَهٍ ، ولا یَعصونَ اللّهَ عز و جل فی أرضِهِ ، وتُقامَ حُدودُهُ فی خَلقِهِ؟! (4)
.
1- .الأمالی للمفید : ص 251 ح 4 ، الأمالی للطوسی : ص 21 ح 24 کلاهما عن عمر بن علیّ بن أبی طالب عن أبیه الإمام علیّ علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 23 ص 142 ح 94 .
2- .الکافی : ج 1 ص 445 ح 19 ، بحار الأنوار : ج 59 ص 194 ح 58 نقلاً عن النوادر لعلیّ بن أسباط .
3- .مجمع البیان : ج 10 ص 813 نقلاً عن العیّاشی ، الدعوات : ص 158 ح 434 ولیس فیه «بعد أن کانوا أعداءً» وکلاهما عن أبی حنیفه ، بحار الأنوار : ج 24 ص 49 .
4- .الکافی : ج 1 ص 333 ح 2 ، کمال الدین : ص 646 ح 7 ، بحار الأنوار : ج 52 ص 128 ح 20 .
ص: 109
4 / 6 دوستی اهل بیت علیهم السلام
4 / 6دوستی اهل بیت علیهم السلامپیامبر خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام :ای علی! خداوند ، دین را به ما ختم کرد ، چنان که با ما آغازش نمود ، و به واسطه ما میان دل های شما ، پس از دشمنی و کینه توزی ، الفت می افکند .
امام باقر علیه السلام :چون پیامبر خدا رحلت کرد ، آل محمّد ، درازترین شب را سپری کردند... . در این حال بودند که یکی نزد آنان آمد که خودش را نمی دیدند ؛ ولی سخنش را می شنیدند . گفت : «سلام و رحمت و برکات خدا بر شما ، ای اهل بیت! ... شما اهل اللّه عز و جل هستید ؛ همانها که به واسطه وجودشان ، نعمتْ کامل گشت ، و تفرقه به اتّحاد گرایید ، و وحدت (همبستگی) به وجود آمد . شما اولیای او هستید . پس ، هر که شما را به ولایت (دوستی) گرفت ، رستگار شد و هر که در حقّ شما ستم کرد ، نابود گشت» .
امام صادق علیه السلام :ما خاندان، نعمتی هستیم که خداوند به بندگان عطا کرد ، و به واسطه ما اختلاف آنان به ائتلاف گرایید ، و به واسطه ما خداوند ، میان دل هایشان الفت انداخت ، و آنان را که دشمن یکدیگر بودند ، به برادر تبدیل کرد .
الکافی به نقل از عمّار ساباطی :به امام صادق علیه السلام گفتم : کدامین بهتر است : عبادت پنهانی با امامی غایب در دولت باطل ، یا عبادت در ظهور حق و دولت آن با امامی آشکار؟ فرمود : «به خداوند سوگند ، عبادت به صورت پنهانی با امام غایبتان ، بهتر است ...» . گفتم : قربانت گردم! پس به نظر شما ما که امروز تحت امامت و اطاعت شما هستیم و اعمال ما بر اعمال یاران دولت حق و عدالت ، برتر است ، نباید آرزو کنیم که از یاران قائم علیه السلام باشیم و حق ، آشکار [و حکم فرما] شود؟ فرمود : «سبحان اللّه ! آیا شما دوست ندارید که خداوند متعال ، حق و عدالت را در جهان ، آشکار گرداند و وحدت کلمه (عقیده) پدید آورد و میان دل های پراکنده ، الفت اندازد و خداوند عز و جل را در روی زمینش نافرمانی نکنند و حدود و احکام خدا در میان خلقش اجرا شود؟!» .
.
ص: 110
الإمام الهادی علیه السلام فِی الزِّیارَهِ الجامِعَهِ :بِمُوالاتِکُم عَلَّمَنَا اللّهُ مَعالِمَ دینِنا ، وأصلَحَ ما کانَ فَسَدَ مِن دُنیانا ، وبِمُوالاتِکُم تَمَّتِ الکَلِمَهُ ، وعَظُمَتِ النِّعمَهُ ، وَائتَلَفَتِ الفُرقَهُ ، وبِمُوالاتِکُم تُقبَلُ الطّاعَهُ المُفتَرَضَهُ. (1)
4 / 7رِعایَهُ الحُقوقِالإمام علیّ علیه السلام فی بَیانِ الحُقوقِ الَّتی أوجَبَهَا اللّهُ تَعالی :ثُمَّ جَعَلَ مِن حُقوقِهِ حُقوقا فَرَضَها لِبَعضِ النّاسِ عَلی بَعضٍ ، فَجَعَلَها تَتَکافی فی وُجوهِها (2) ویوجِبُ بَعضُها بَعضا ، ولا یُستَوجَبُ بَعضُها إلّا بِبَعضٍ ، فَأَعظَمُ مِمّا افتَرَضَ اللّهُ تَبارَکَ وتَعالی مِن تِلکَ الحُقوقِ حَقُّ الوالی عَلَی الرَّعِیَّهِ ، وحَقُّ الرَّعِیَّهِ عَلَی الوالی ، فَریضَهٌ فَرَضَهَا اللّهُ عز و جل لِکُلٍّ عَلی کُلٍّ ، فَجَعَلَها نِظامَ اُلفَتِهِم وعِزّا لِدینِهِم. (3)
.
1- .تهذیب الأحکام : ج 6 ص 100 ح 177 ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 2 ص 616 ح 3213 ، عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 2 ص 277 ح 1 کلّها عن موسی بن عبد اللّه النخعی ، المزار الکبیر : ص 533 عن موسی بن عمران النخعی ، بحار الأنوار : ج 102 ص 132 ح 4 .
2- .تتکافی فی وجوهها : أی جعل کلّ وجهٍ من تلک الحقوق مقابَلاً بمثله ، فحقّ الوالی وهو الطاعه من الرعیّه مقابَل بمثله وهو العدل فیهم وحسن السیره (مرآه العقول : ج 26 ص 519) .
3- .الکافی : ج 8 ص 353 ح 550 عن جابر عن الإمام الباقر علیه السلام ، نهج البلاغه : الخطبه 216 ، بحار الأنوار : ج 27 ص 251 ح 14 .
ص: 111
4 / 7 رعایت حقوق
4 / 8 ترک تکلّف
امام هادی علیه السلام در «زیارت جامعه» :به برکت ولایت شما [اهل بیت ]است که خداوند ، تعالیم دینش را به ما آموخت و تباهی های دنیای ما را اصلاح کرد ، و به برکت ولایت [و پیروی از] شماست که کلمه[ی توحید ]کامل گشت و نعمت ، عظیم شد و جدایی به اتّحاد انجامید ، و با ولایت (دوستی) شماست که طاعات واجب ، پذیرفته می شوند .
4 / 7رعایت حقوقامام علی علیه السلام در بیان حقوقی که خداوند متعال واجب فرموده است :سپس از حقوق خویش حقوقی قرار داد و آنها را بر مردمان نسبت به یکدیگر واجب گردانید . هر یک را در اِزای دیگری نهاد (1) و هر یک از این حقوق ، موجب دیگری می شود و هیچ یک بدون دیگری واجب نمی گردد . بزرگ ترین حق از این حقوق که خداوند متعال واجب فرمود ، حقّ والی بر رعیّت است و حقّ رعیّت بر والی ؛ حقّی که خداوند عز و جلبرای هر یک ، بر دیگری واجب کرده و آن را مایه الفت [و اتّحاد] آنان و سربلندی [و اقتدارِ] دینشان گردانیده است .
.
1- .مثلاً حق والی ، اطاعت زیردستان از او ، در برابر عدالت ورزی و خوش رفتاری او با آنان است .
ص: 112
4 / 8تَرکُ الکُلفَهِالإمام علیّ علیه السلام :شَرطُ الاُلفَهِ تَرکُ الکُلفَهِ. (1)
4 / 9حُسنُ العِشرَهِالإمام علیّ علیه السلام :إنَّ أحسَنَ ما یَألَفُ بِهِ النّاسُ قُلوبَ أوِدّائِهِم ، ونَفَوا بِهِ الضِّغنَ (2) عَن قُلوبِ أعدائِهِم : حُسنُ البِشرِ عِندَ لِقائِهِم ، وَالتَّفَقُّدُ فی غَیبَتِهِم ، وَالبَشاشَهُ بِهِم عِندَ حُضورِهِم. (3)
4 / 10إظهارُ المَحَبَّهِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إذا أحَبَّ أحَدُکُم أخاهُ فِی اللّهِ فَلیُعلِمهُ ؛ فَإِنَّهُ أبقی فِی الاُلفَهِ ، وأثبَتُ فِی المَوَدَّهِ. (4)
الإمام علیّ علیه السلام :قُلوبُ الرِّجالِ وَحشِیَّهٌ ، فَمَن تَأَلَّفَها أقبَلَت عَلَیهِ. (5)
عنه علیه السلام :مَن تَأَلَّفَ النّاسَ أحَبّوهُ. (6)
.
1- .المواعظ العددیّه : ص 57 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 298 ح 5326 وفیه «اطّراح» بدل «ترک» .
2- .الضِّغن : الحِقد والعداوه والبغضاء (النهایه : ج 3 ص 91 «ضغن») .
3- .تحف العقول : ص 218 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 57 ح 124 .
4- .الإخوان : ص 138 ح 69 عن مجاهد ، الزهد لهنّاد : ج 1 ص 275 ح 484 عن عمرو بن مرّه نحوه وفیه «أحسن للاُلفه» بدل «أبقی فی الاُلفه» ، کنز العمّال : ج 9 ص 25 ح 24747 .
5- .نهج البلاغه : الحکمه 50 ، غرر الحکم : ج 4 ص 507 ح 6776 ، بحار الأنوار : ج 74 ص 178 ح 19 ؛ ربیع الأبرار : ج 1 ص 458 وفیه «القلوب» بدل «قلوب الرجال» .
6- .غرر الحکم : ج 5 ص 184 ح 7895 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 424 ح 7166 .
ص: 113
4 / 9 حسن معاشرت
4 / 10 اظهار محبّت
4 / 8ترک تکلّفامام علی علیه السلام :شرط الفت ، ترک تکلّف است .
4 / 9حسن معاشرتامام علی علیه السلام :بهترین چیزی که مردم به واسطه آن ، دل های دوستانشان را به دست می آورند و کینه ها را از دل های دشمنانشان می زدایند ، این است که در هنگام برخورد با آنان ، خوش رو ، در غیابشان جویای احوالشان ، و در حضورشان گشاده رو باشند .
4 / 10اظهار محبّتپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر گاه یکی از شما برادر دینی اش را دوست دارد ، این را به او اعلام کند ؛ چرا که این کار ، الفت را پایدارتر و دوستی را استوارتر می کند .
امام علی علیه السلام :دل های مردان رمنده اند . پس هر که آنها را رام کند ، به او رو می کنند .
امام علی علیه السلام :هر که با مردم الفت بگیرد ، مردم او را دوست می دارند .
.
ص: 114
عنه علیه السلام :أحَقُّ النّاسِ أن یُؤنَسَ بِهِ الوَدودُ المَألوفُ. (1)
المحاسن عن أبی البلاد :مَرَّ رَجُلٌ فِی المَسجِدِ وأبو جَعفَرٍ علیه السلام جالِسٌ وأبو عَبدِ اللّهِ علیه السلام ، فَقالَ لَهُ بَعضُ جُلَسائِهِ : وَاللّهِ إنّی لَاُحِبُّ هذَا الرَّجُلَ . قالَ لَهُ أبو جَعفَرٍ علیه السلام : ألا فَأَعلِمهُ ؛ فَإِنَّهُ أبقی لِلمَوَدَّهِ وخَیرٌ فِی الاُلفَهِ. (2)
4 / 11المُصاهَرَهعلل الشرائع عن عبد اللّه بن یزید :حَدَّثَنی یَزیدُ بنُ سَلامٍ أنَّهُ سَأَلَ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله ، فَقالَ لَهُ : أخبِرنی لِمَ سُمِّیَ اللَّیلُ لَیلاً؟ قالَ : لِأَنَّهُ یُلایِلُ (3) الرِّجالَ مِنَ النِّساءِ ، جَعَلَهُ اللّهُ عز و جلاُلفَهً ولِباسا ، وذلِکَ قَولُ اللّهِ عز و جل : «وَ جَعَلْنَا الَّیْلَ لِبَاسًا * وَ جَعَلْنَا النَّهَارَ مَعَاشًا» (4) . (5)
الإمام الهادی علیه السلام فی خُطبَهِ النِّکاحِ :أمّا بَعدُ ، فَإِنَّ اللّهَ جَلَّ وعَزَّ جَعَلَ الصِّهرَ (6) مَألَفَهً لِلقُلوبِ ، ونِسبَهَ المَنسوبِ ، أوشَجَ (7) بِهِ الأَرحامَ ، وجَعَلَهُ رَأفَهً ورَحمَهً «إِنَّ فِی ذَلِکَ لَاَیَاتٍ لِّلْعَالِمِینَ» (8) . (9)
.
1- .غرر الحکم : ج 2 ص 391 ح 2960 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 114 ح 2513 .
2- .المحاسن : ج 1 ص 415 ح 951 ، مشکاه الأنوار : ص 575 ح 1918 نحوه ، بحار الأنوار : ج 74 ص 181 ح 1 .
3- .قال العلّامه المجلسی قدس سره : یظهر من الخبر أنّ اللیل مشتقّ من الملایله ، وهی بمعنی المؤالفه والموافقه ، والمشهور عند اللغویّین عکس ذلک ، قال الفیروز آبادی : لایلتُه : استأجرته للیله ، وعاملَهُ مُلایلهً کَمُیاوَمَه . ویمکن أن یکون تنبیها علی أنّ أصل اللیل الستر (بحارالأنوار : ج 58 ص 158 وج 59 ص 2) .
4- .النبأ : 10 و11 .
5- .علل الشرائع : ص 470 ح 33 ، بحار الأنوار : ج 9 ص 305 ح 8 .
6- .الصِّهْر : ما کان من خِلطه تُشبِه القرابَه یُحدِثها التزویج (النهایه : ج 3 ص 63 «صهر») .
7- .وَشَّجَ بینها : أی خَلَط وأَلَّفَ ، وَرَحِمٌ واشجه ووشیجه : مشتبکه ومتّصله (لسان العرب : ج 2 ص 399 «وشج») .
8- .الروم : 22 .
9- .الکافی : ج 5 ص 373 ح 6 عن عبد العظیم بن عبد اللّه .
ص: 115
4 / 11 ازدواج
امام علی علیه السلام :سزاوارترینِ مردم به خو گرفتن با او ، شخص مهربان و صمیمی است .
المحاسن به نقل از ابو البلاد :مردی در مسجد می گذشت و امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام نشسته بودند . یکی از مجلسیان به امام علیه السلام گفت : به خدا ، من این مرد را دوست می دارم ! امام باقر علیه السلام به او فرمود : «پس ، این را به او اعلام کن ؛ زیرا این کار ، دوستی را پایدارتر می سازد و برای الفت ، بهتر است» .
4 / 11ازدواجعلل الشرائع به نقل از عبد اللّه بن یزید :یزید بن سلام برایم گفت که از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله پرسید : بفرمایید که چرا شب را «لَیْل» گفته اند؟ فرمود : «چون مردها را با زنان الفت می دهد . (1) خداوند عز و جل شب را مایه الفت و پوشش ، قرار داده است و این ، سخن خداوند عز و جل است ، آن جا که می فرماید : «و شب را پوشش قرار دادیم و روز را برای معاش [شما ]نهادیم» » .
امام هادی علیه السلام در خطبه عقد ازدواج :امّا بعد ، خداوند عز و جل وصلت (2) را مایه الفت دل ها و نسبت خویشاوندی قرار داد . به واسطه آن ، ارحام را به هم پیوند داد و آن را موجب رأفت و مهربانی قرار داد ؛ «و در آن ، نشانه هایی برای دانایان است» .
.
1- .علّامه مجلسی قدس سره می گوید : از این خبر پیداست که «لیل» ، مشتقّ از «مُلایله» است به معنای الفت و موافقت ؛ امّا نزد لغت شناسان ، عکس این معنا مشهور است . فیروزآبادی می گوید : «ل یلتُه» یعنی : او را برای یک شب ، اجیر کردم . «عامَلَه ملایلهً (مانند میاوَمهً) [یعنی : روزانه با او معامله کرد]» و می تواند توجّه دادن به این نکته باشد که اصل «لیل» ، سَتر (پوشاندن) است (بحار الأنوار : ج 58 ص 158 و ج 59 ص 2) .
2- .وصلت ، از اختلاط و آمیزش به وجود می آید و شبیه خویشاوندی است و محصول ازدواج است .
ص: 116
الإمام الرضا علیه السلام :لَو لَم یَکُن فِی المُناکَحَهِ وَالمُصاهَرَهِ آیَهٌ مُحکَمَهٌ ولا سُنَّهٌ مُتَّبَعَهٌ ولا أثَرٌ مُستَفیضٌ ، لَکانَ فیما جَعَلَ اللّهُ مِن بِرِّ القَریبِ ، وتَقریبِ البَعیدِ ، وتَألیفِ القُلوبِ ، وتَشبیکِ الحُقوقِ ، وتَکثیرِ العَدَدِ ، وتَوفیرِ الوَلَدِ لِنَوائِبِ الدَّهرِ وحَوادِثِ الاُمورِ ، ما یَرغَبُ فی دونِهِ العاقِلُ اللَّبیبُ . (1)
4 / 12الوَفاءالإمام علیّ علیه السلام :سَبَبُ الاِئتِلافِ الوَفاءُ. (2)
4 / 13الإِنصافالإمام علیّ علیه السلام :الإِنصافُ یَألَفُ القُلوبَ. (3)
عنه علیه السلام :الإِنصافُ یَرفَعُ الخِلافَ ، ویوجِبُ الاِئتِلافَ. (4)
.
1- .الکافی : ج 5 ص 373 ح 7 ، عوالی اللآلی : ج 3 ص 297 ح 77 کلاهما عن معاویه بن حکیم ، بحار الأنوار : ج 103 ص 264 ح 4 .
2- .غرر الحکم : ج 4 ص 120 ح 5511 .
3- .غرر الحکم : ج 1 ص 294 ح 1130 .
4- .غرر الحکم : ج 2 ص 30 ح 1702 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 26 ح 300 .
ص: 117
4 / 12 وفاداری
4 / 13 انصاف
امام رضا علیه السلام :در باره ازدواج و وصلت ، حتّی اگر آیه ای محکم و سنّتی پیروی شده و احادیث فراوان هم نبود ، فوایدی که خداوند در آن قرار داده است، از قبیل : نیکی به نزدیکان و نزدیک ساختن بیگانگان ، الفت دادن دل ها ، در هم تنیدن حقوق ، افزایش جمعیت ، و زیاد شدن فرزند برای [کمک کردن در هنگام ]سختی های روزگار و امور زندگی ، خود ، کافی بودند که شخص خردمندِ دانا به آن بگراید .
4 / 12وفاداریامام علی علیه السلام :وفاداری ، موجب الفت است .
4 / 13انصافامام علی علیه السلام :انصاف ، دل ها را الفت می دهد .
امام علی علیه السلام :انصاف ، اختلاف را رفع می کند و موجب الفت می شود .
.
ص: 118
4 / 14التَّبارّالإمام علیّ علیه السلام :اِجمَعوا یَجمَعِ اللّهُ شَملَکُم ، وتَبارّوا یَصِلِ اللّهُ اُلفَتَکُم. (1)
4 / 15الدُّعاءرسول اللّه صلی الله علیه و آله :اللّهُمَّ اغفِر لِأَحیائِنا وأمواتِنا ، وأصلِح ذاتَ بَینِنا ، وألِّف بَینَ قُلوبِنا. (2)
عنه صلی الله علیه و آله :اللّهُمَّ ألِّف بَینَ قُلوبِنا ، وأصلِح ذاتَ بَینِنا ، وَاهدِنا سُبُلَ السَّلامِ. (3)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ للّهِِ تَبارَکَ وتَعالی مَلَکا مِنَ المَلائِکَهِ نِصفُ جَسَدِه الأَعلی نارٌ ونِصفُهُ الأَسفَلُ ثَلجٌ ، فَلَا النّارُ تُذیبُ الثَّلجَ ، وَلَا الثَّلجُ یُطفِئُ النّارَ ، وَهُوَ قائِمٌ یُنادی بِصَوتٍ لَهُ رَفیعٍ : سُبحانَ اللّهِ الَّذی کَفَّ حَرَّ هذِهِ النّارِ فَلا تُذیبُ هذا الثَّلجَ ، وکَفَّ بَردَ هذا الثَّلجِ فلا یُطفِئُ حَرَّ هذِهِ النّارِ ، اللّهُمَّ یا مُؤَلِّفا بَینَ الثَّلجِ وَالنّارِ ، ألِّف بَینَ قُلوبِ عِبادِکَ المُؤمِنینَ عَلی طاعَتِکَ. (4)
.
1- .مصباح المتهجّد : ص 757 ح 843 ، مصباح الزائر : ص 159 کلاهما عن الفیّاض بن محمّد بن عمر الطرسوسی عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 97 ص 117 ح 8 .
2- .المعجم الکبیر : ج 3 ص 238 ح 3265 ، المعجم الأوسط : ج 6 ص 97 ح 5913 ، الطبقات الکبری : ج 4 ص 57 ، اُسد الغابه : ج 1 ص 643 الرقم 976 کلّها عن الحارث بن نوفل ، کنز العمّال : ج 15 ص 607 ح 42409 .
3- .المستدرک علی الصحیحین : ج 1 ص 398 ح 977 ، المعجم الکبیر : ج 10 ص 191 ح 10426 ، الدعاء للطبرانی : ص 422 ح 1429 ، حلیه الأولیاء : ج 4 ص 110 الرقم 259 کلّها عن عبد اللّه بن مسعود ، کنز العمّال : ج 2 ص 187 ح 3677 .
4- .التوحید : ص 280 ح 5 عن ابن عبّاس ، تفسیر القمّی : ج 2 ص 6 عن هشام بن سالم عن الإمام الصادق علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ، بحار الأنوار : ج 93 ص 180 ح 12 ؛ إحیاء العلوم : ج 2 ص 233 نحوه ، کنز العمّال : ج 6 ص 142 ح 15174 نقلاً عن الدیلمی عن ابن عبّاس .
ص: 119
4 / 14 نیکی کردن به یکدیگر
4 / 15 دعا
4 / 14نیکی کردن به یکدیگرامام علی علیه السلام :گِرد هم آیید تا خداوند ، جمع شما را گرد هم آورد ، و به یکدیگر نیکی کنید تا خداوند ، شما را به هم الفت دهد .
4 / 15دعاپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بار خدایا! زندگان و مردگانِ ما را بیامرز و میان ما آشتی بیفکن و دل هایمان را با یکدیگر الفت بده .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بار خدایا! دل های ما را با هم الفت ده و میان ما آشتی بیفکن و ما را به راه های صلح (مسالمت) هدایت فرما .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند متعال را فرشته ای از فرشتگان است که نیمی از اندامش آتش و نیمی دیگر ، یخ است . نه آتش ، یخ را آب می کند و نه یخ ، آتش را خاموش می نماید . با آوازی بلند صدا می زند : پاک است خداوندی که داغیِ این آتش را نگه داشت و نگذاشت این یخ را ذوب کند ، و سرمای یخ را نگه داشت و نگذاشت این آتش را خاموش نماید . بار خدایا! ای الفت دهنده [و جمع کننده ]میان برف و آتش! میان دل های بندگان مؤمنت ، بر طاعتت ، الفت افکن !
.
ص: 120
الإمام الرضا علیه السلام فی خُطبَهِ النِّکاحِ :نَسأَلُ اللّهَ أن یَلحَمَ ما بَینَکُم بِالبِرِّ وَالتَّقوی ، ویُؤَلِّفَهُ بِالمَحَبَّهِ وَالهَوی ، ویَختِمَهُ بِالمُوافَقَهِ وَالرِّضا ، إنَّهُ سَمیعُ الدُّعاءِ لَطیفٌ لِما یَشاءُ. (1)
الإمام المهدی علیه السلام مِن دُعاءٍ دَعا بِهِ فی قُنوتِهِ :أسأَلُکَ بِاسمِکَ الَّذی ألَّفتَ بِهِ بَینَ قُلوبِ أولِیائِکَ ، وألَّفتَ بَینَ الثَّلجِ وَالنّارِ ؛ لا هذا یُذیبُ هذا ، ولا هذا یُطفِئُ هذا. (2)
الکافی عن سَماعه :سَأَلتُهُ (3) عَنِ الصَّلاهِ عَلَی المَیِّتِ ، فَقالَ : تُکَبِّرُ خَمسَ تَکبیراتٍ ، تَقولُ أوَّلَ ما تُکَبِّرُ : أشهَدُ أن لا إلهَ إلَا اللّهُ ... اللّهُمَّ اغفِر لِأَحیائِنا وأمواتِنا مِنَ المُؤمِنینَ وَالمُؤمِناتِ ، وألِّف قُلوبَنا عَلی قُلوبِ أخیارِنا ، وَاهدِنا لِمَا اختُلِفَ فیهِ مِنَ الحَقِّ بِإِذنِکَ ، إنَّکَ تَهدی مَن تَشاءُ إلی صِراطٍ مُستَقیمٍ . (4)
4 / 16تلک الخصالالإمام الصادق علیه السلام :إذا لَم تَجتَمِعِ القَرابَهُ عَلی ثَلاثَهِ أشیاءَ تَعَرَّضوا لِدُخولِ الوَهنِ عَلَیهِم ، وشَماتَهِ الأَعداءِ بِهِم ، وهِیَ : تَرکُ الحَسَدِ فیما بَینَهُم ؛ لِئَلّا یَتَحَزَّبوا فَیَتَشَتَّتَ أمرُهُم ، وَالتَّواصُلُ ؛ لِیَکونَ ذلِکَ حادِیا لَهُم عَلَی الاُلفَهِ ، وَالتَّعاوُنُ ؛ لِتَشمِلَهُمُ العِزَّهُ. (5)
.
1- .الکافی : ج 5 ص 374 ح 7 ، عوالی اللآلی : ج 3 ص 298 ح 77 کلاهما عن معاویه بن حکیم .
2- .مُهَج الدعوات : ص 91 ، بحار الأنوار : ج 85 ص 234 .
3- .هکذا جاء مضمرا .
4- .الکافی : ج 3 ص 182 ح 1 ، تهذیب الأحکام : ج 3 ص 191 ح 435 ؛ المصنّف لعبد الرزّاق : ج 3 ص 487 ح 6422 عن عبد الرحمن بن أبزی عن الإمام علی علیه السلام ، المصنّف لابن أبی شیبه : ج 3 ص 177 ح 7 ، الدعاء للطبرانی : ص 360 ح 1197 کلاهما عن عبد اللّه بن عبد الرحمن بن أبزی عن الإمام علیّ علیه السلام والثلاثه الأخیره نحوه .
5- .تحف العقول : ص 323 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 237 ح 69 .
ص: 121
4 / 16 این چند عامل
امام رضا علیه السلام در خطبه عقد ازدواج :از خداوند می خواهیم که میان شما را به نیکی و تقوا پیوند زند و بر پایه محبّت و عشق ، الفت دهد و با سازگاری و خرسندی ، به فرجام رساند ، که او شنوا [ و اجابت کننده]ی دعاست و آنچه را بخواهد ، لطف می کند .
امام مهدی علیه السلام از دعای ایشان در قنوتش :از تو درخواست می کنم ، به حقّ آن نامت که به واسطه آن ، میان دل های دوستانت الفت افکندی و بین برف و آتش ، سازش دادی که نه اینْ آن را آب می کند و نه آنْ این را خاموش می گرداند !
الکافی به نقل از سماعه :از امام علیه السلام (1) در باره نماز میّت پرسیدم . فرمود : «پنج تکبیر می گویی . بعد از تکبیر اوّل ، می گویی : گواهی می دهم که معبودی جز خدای یگانه نیست ... . بار خدایا! مردان و زنان مؤمن ما را ، از زنده و مرده ، بیامرز و دل های ما را با دل های نیکانمان الفت ده ، و به اذن خودت ما را به حق (حقیقت) که مورد اختلاف است راه نمایی فرما که تو هر که را بخواهی ، به راه راست هدایت می کنی» .
4 / 16و این چند عاملامام صادق علیه السلام :خویشاوندان ، هر گاه بر سه چیز هم داستان نشوند ، خویشتن را در معرض [ضعف و ]سستی و دشمن شادی قرار می دهند : ترک حسادت نسبت به یکدیگر ، تا این که دسته دسته نشوند و کارشان به پراکندگی نینجامد ؛ ایجاد ارتباط با یکدیگر ، تا موجب الفت آنان گردد ؛ و همکاری ، تا این که شکست ناپذیری ، آنان را در بر گیرد .
.
1- .حدیث ، در منبع ، به همین صورت (مُضمَر) و بدون ذکر نام امام آمده است .
ص: 122
الفصل الخامس : موانع الاُلفه5 / 1وسوسه الشیطانالإمام الباقر علیه السلام :إنَّ الشَّیطانَ یُغری بَینَ المُؤمِنینَ ما لَم یَرجِع أحَدُهُم عَن دینِهِ ، فَإِذا فَعَلوا ذلِکَ استَلقی عَلی قَفاهُ وتَمَدَّدَ ، ثُمّ قالَ : فُزتُ . فَرَحِمَ اللّهُ امرَأً ألَّفَ بَینَ وَلِیَّینِ لَنا. یا مَعشَرَ المُؤمِنینَ ، تَأَلَّفوا وتَعاطَفوا. (1)
5 / 2الاِختِلافالإمام علیّ علیه السلام :لَیسَ مَعَ الاِختِلافِ ائتِلافٌ. (2)
.
1- .الکافی : ج 2 ص 345 ح 6 ، منیه المرید : ص 326 کلاهما عن زراره ، إرشاد القلوب : ص 179 ، بحار الأنوار : ج 75 ص 187 ح 6 .
2- .تحف العقول : ص 85 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 410 ح 6982 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 212 ح 1 نقلاً عن کشف المحجّه ؛ دستور معالم الحکم : ص 31 ، کنز العمّال : ج 16 ص 182 ح 44215 نقلاً عن وکیع والعسکری فی المواعظ .
ص: 123
فصل پنجم: موانع الفت
5 / 1 وسوسه شیطان
5 / 2 اختلاف
فصل پنجم: موانع الفت5 / 1وسوسه شیطانامام باقر علیه السلام :شیطان ، تا زمانی که یکی از مؤمنان از دینش بر نگردد ، پیوسته در میان آنان فتنه انگیزی می کند و چون چنین کردند ، به پشتْ می خوابد و نفس راحتی می کشد و می گوید : کامیاب شدم . پس ، رحمت خدا بر آن کس که میان دو تن از دوستان ما الفت افکنَد . ای گروه مؤمنان! با هم الفت بگیرید و با یکدیگر مهربان باشید .
5 / 2اختلافامام علی علیه السلام :با وجود اختلاف ، ائتلافی در کار نیست .
.
ص: 124
5 / 3تزویج الصّفارالإمام الصادق أو الإمام الکاظم علیهماالسلام لَمّا قیلَ لَهُ : إنّا نُزَوِّجُ صِبیانَنا وهُم صِغارٌ :إذا زُوِّجوا وهُم صِغارٌ لَم یَکادوا یَتَأَلَّفوا. (1)
راجع : المحبّه فی الکتاب والسنّه : ص 85 (القسم الأوّل / الفصل الرابع : موانع المحبّه) .
.
1- .الکافی : ج 5 ص 398 ح 1 عن هشام بن الحکم .
ص: 125
5 / 3 همسر دادن کودکان
5 / 3همسر دادنِ کودکانامام صادق یا امام کاظم علیهماالسلام در پاسخ شخصی که گفت : ما پسرانمان را در زمانی که هنوز کم سال اند ، همسر می دهیم :چنانچه در خردسالی همسر داده شوند ، به ندرت [با همسرانشان] الفت می گیرند .
ر .ک : دوستی در قرآن و حدیث : ص 147 (بخش اوّل / فصل چهارم : موانع دوستی) .
.
ص: 126
. .
ص: 127
17 . خدا
اشاره
17 . خدادرآمدمبحث یکم : خداشناسیمبحث دوم: توحید خدامبحث سوم: نام ها و صفات خدا
.
ص: 128
درآمد
اللَّه ، در لغت
درآمدکلمه «اللّه » ، زیباترین نام ، دل رباترین کلام و پُرمحتواترین کلمه در نزد اهل معرفت است ؛ نام حقیقتی که همه حقایق ، به او باز می گردند : «وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُ الْأَمْرُ کُلُّهُ» . (1) حقیقت این نام ، آن گونه که هست ، جز برای صاحب آن ، مکشوف نیست و هیچ کس به کُنه شناخت او نمی رسد و جز او ، هویّت او را نمی داند . و امّا آنچه در منابع لغت و نصوص (متون) اسلامی در تفسیر این لفظ آمده است :
اللّه ، در لغتبنا بر مشهور ، لفظ جلاله ، از «ألَهَ» یا «وَلَهَ» و یا «لاه» مشتق است و برخی ، آن را غیر مشتق دانسته اند که ابتدائا برای ذات واجب الوجود وضع شده است . علّامه مجلسی در این باره می گوید : و اختلف فی لفظ الجلاله فالمشهور أنّه عربی مشتق إمّا من أله بمعنی عبد ، أو من أله : إذا تحیّر ، إذا العقول تتحیّر فی معرفته ، أو من ألهت إلی فلان أی سکنت إلیه ، لأنّ القلوب تطمئنُّ بذکره و الأرواح تسکن إلی معرفته أو من أله : إذا فزع من أمر نزل علیه ، و ألهه غیره : أجاره ، إذ العابد یفزع إلیه و هو یجیره ، أو من أله الفصیل : إذا ولع بأمّه ، إذ العباد یولعون بالتضرّع إلیه فی الشدائد ، أو من وله : إذا تحیّر و تخبّط عقله و کان أصله ولاه فقلبت الواو همزه لاشتقال الکسره علیها ، أو من لاه
.
1- .هود : آیه 123 .
ص: 129
مصدر یلیه لیها و لاها : إذا احتجب و ارتفع ، لأنّه تعالی محجوب عن إدراک الأبصار و مرتفع علی کلّ شی ء و عمّا لا یلیق به . و قیل : إنّه غیر مشتقّ و هو علم للذات المخصوصه وضع لها ابتداءا . و قیل : أصله «لاها» بالسریانیّه فعرّب بحذف الألف الأخیره و إدخال اللام علیه . (1) در ریشه واژه «اللّه» ، اختلاف وجود دارد . مشهور این است که این واژه عربی و از «أله» به معنای «پرستید» مشتق شده است . و یا از «أله» به معنای «حیران شد» است ؛ زیرا عقل در شناخت او حیران است . یا از «ألهت إلی فلان» است که به معنای با او آرامش یافته است ؛ زیرا دل مردمان با یاد او آرام می گیرد و با شناخت او تسکین می یابد . یا از أله به معنای به فغان آمدن از گرفتاری است . «ألهه غیره» ، یعنی او را پناه داد ؛ زیرا عابد به او متوسّل می شود و او هم وی را پناه می دهد . یا از «أله الفصیل» است که اشتیاق بچّه به مادرش است ؛ زیرا بندگان در گرفتاری ها به درگاه او التماس می کنند . یا از «وله» است وقتی که عقل ، متحیّر و سر در گم می شود و اصل آن از «وِلاه» است که به خاطر مکسور بودن ، و او ، تبدیل به همزه شده است . یا از «لاه» است که مصدرش لیهاً و لاهاً می آید ، به معنای «پوشیده شد» و «بالا رفت» است ؛ زیرا خداوند از دیده ها پنهان است و از هر شیئی و هر آنچه شایسته او نیست ، برتر است . گفته اند : این کلمه ، مشتق نیست و اسم عَلَم برای ذات مخصوص است و از همان ابتدا برای آن وضع شده است . نیز گفته اند که اصل آن از لاهای سریانی است و معرب شده و الف آخر آن حذف شده و لام به آن افزوده شده است . بنا بر مشتق بودن لفظ جلاله ، کلمه «اللّه » به تناسب مبدأهای اشتقاق آن ، دارای این معانی است : معبود ، ذاتی که اندیشه ها در شناخت حقیقت او متحیّرند ، ذاتی که دل ها به یاد او آرام می گیرند ، پناهگاهی که مردم در سختی ها به او پناه می برند ، حقیقتی که از دیده ها پوشیده است .
.
1- .بحار الأنوار : ج 3 ص 226 .
ص: 130
اللَّه ، در قرآن و حدیث
اشاره
امّا بنا بر این که لفظ جلاله ، عَلَم باشد ، این لفظ ، نام است برای ذات جامع صفات جمال و جلال .
اللّه ، در قرآن و حدیثاز منظر قرآن و احادیث ، نام «اللّه » ، مهم ترین نام آفریدگار جهان است و بیش از سایر نام های او (1) کاربرد دارد . این نام در قرآن کریم ، 2816 بار تکرار شده است. امام علی علیه السلام در باره اهمّیت لفظ جلاله (اللّه ) می فرماید : اللّه ، أعظَمُ اسمٍ مِن أسماءِ اللّهِ عز و جل ، وَ هُوَ الاسمُ الَّذی لا یَنبَغی أن یُسمّی بِهِ غَیرُ اللّهِ ، وَ لَم یَتَسَمَّ بِهِ مَخلوقٌ . (2) اللّه ، بزرگ ترین نام از نام های خداوند است و نامی است که سزاوار نیست غیر خدا به آن نامیده شود و هیچ مخلوقی بِدان نامیده نشده است . با تأمّل در احادیثی که کلمه «إله» و «اللّه » را تفسیر کرده اند ، روشن می گردد که لفظ جلاله در اصل ، مشتق است و معانی مختلفی که برای مبدأ اشتقاق آن در منابع لغت ذکر شده است ، نه تنها با هم تعارضی ندارند ، بلکه هر یک به بخشی از مفهوم گسترده لفظ جامع جلاله اشاره دارند . بدین جهت هم ، در برخی از احادیث ، این معانی در کنار هم قرار گرفته اند ، چنان که امام علی علیه السلام می فرماید : اللّه ، مَعناهُ المَعبودُ الَّذی یألَهُ فِیهِ الخَلقُ وَ یُؤلَهُ إلَیهِ ، وَ اللّهُ هُوَ المَستورُ عَن دَرکِ الأبصارِ ، المَحجوبُ عَن الأوهامِ وَ الخَطَراتِ . (3)
.
1- .پس از «اللّه » ، نام های «رحیم» با دویست و بیست و هفت بار «رحمان» با صد و پنجاه و هفت بار و«علیم» با صد و شصت بار ، نام ها و صفات پُرکاربرد خداوند در قرآن اند . بسیاری از نام ها و صفات نیز فقط یک بار در قرآن به کار رفته است ، مانند : «الاوّل» ، «الآخر» و «صمد» و ... . برای آگاهی بیشتر از این نام ها و صفات ، ر . ک : دانش نامه عقاید اسلامی : ج 5 (خداشناسی / بخش 3 و 4) .
2- .ر . ک : ص 184 ح 56 .
3- .ر . ک : ص 512 ح 22 .
ص: 131
یک . شناخت خدا و نقش آن در زندگی
دو . توحید و مراتب آن
اللّه ، به معنای معبودی است که خلق در او حیران اند و به او پناه برده می شود ، و خدا ، آن کسی است که از دریافت دیده ها پنهان است و از وهم ها و اندیشه ها پوشیده است . البتّه لفظ جلاله ، به تدریج از مفهوم اشتقاقی خود ، جدا شده است و به صورت عَلَم برای ذات واجب الوجود و در بر گیرنده تمامی صفات کمال ، استعمال می گردد . مباحث خداشناسی از منظر قرآن و حدیث را که از اهمیّت بسیاری برخوردارند ، می توان در سه بخش خلاصه کرد :
یک . شناخت خدا و نقش آن در زندگیبخش اوّل ، به آیات و احادیثی اختصاص دارد که به اصل وجود خدا و شناخت حقیقه الحقایق مربوط اند . مسائلی که در این بخش بدانها پرداخته شده ، عبارت اند از : ارزش خداشناسی و نقش آن در تکامل انسان ، برکات اعتقاد به خدا در زندگی فردی و اجتماعی ، راه نمایان درونی و برونی انسان به آفریدگار جهان ، راه های خداشناسی ، نشانه های روشن وجود خدا ، رمزِ دستیابی به بالاترین مراتب خداشناسی که همان معرفت شهودی است ، مرزهای خداشناسی ، حجاب های میان انسان و خدا ، و موانع خداشناسی .
دو . توحید و مراتب آنتوحید ، اساس خداشناسی است و بدون آن ، اعتقاد به وجود خدا کامل و ثمربخش نیست ، چنان که امام علی علیه السلام می فرماید : أوّلُ الدّینِ مَعرِفَتُهُ ، وَ کَمالُ مَعرِفَتِهِ التَّصدیقُ بِهِ ، وَ کَمالُ التَّصدیقِ بِهِ تَوحیدُهُ . (1)
.
1- .ر . ک : ص 408 ح 1 .
ص: 132
سه . شناخت نام ها و صفات خداوند
آغاز دین ، شناخت خداست ، و کمال شناخت او ، باور آوردن به اوست ، و کمال باور آوردن به او ، یگانه دانستن اوست . بخش دوم از آیات و احادیثی که ذیل عنوان «اللّه » آمده اند ، به تبیین ارزش عقیده به یگانگی خدا و مراتب آن ، اختصاص دارد . در یک جمله ، موحّد واقعی ، آن است که خداوند متعال را در ذات ، صفات و افعال ، یکتا بداند ، برای او در آفرینش ، ربوبیّت و تدبیر جهان ، شریک قائل نباشد ، در قانون گذاری و تشریع احکام ، شرک نورزد وتنها از قانون او در زندگی فردی و اجتماعی پیروی کند ، و تنها از او و کسانی که او امر می کند ، اطاعت نماید و تنها او را بپرستد .
سه . شناخت نام ها و صفات خداونددر باره نام ها و صفات خداوند متعال ، پرسش های مختلفی وجود دارد که در مبحث خداشناسی باید به آنها پاسخ داد ، مانند این که : خداوند متعال ، چند اسم و صفت دارد؟ نام ها و صفات خداوند ، به چه معنا هستند؟ و چه تفاوتی میان نام ها و صفات خدا با نام و صفات دیگران وجود دارد؟ نام های خدا چند قسم اند؟ مقصود از نام های لفظی و تکوینی چیست؟ مقصود از اسم اعظم خدا چیست؟ نام های خداوند ، چه نقشی در تدبیر جهان دارند؟ و بالأخره ، شخص موحّد چگونه باید در مورد صفات خداوند بیندیشد؟ در بخش سوم از عنوان «اللّه » ، با الهام از آیات قرآن و احادیث اسلامی ، به این پرسش ها پاسخ داده می شود . گفتنی است که آنچه در این جا آمده ، گزیده ای از مطالبی است که در دانش نامه عقاید اسلامی در مورد خداشناسی آمده است و برای آگاهی از تفصیل آن و نیز مباحث مربوط به شرح نام ها و صفات خداوند ، مراجعه به دانش نامه مورد اشاره ، ضروری است .
.
ص: 133
مبحث یکم : خداشناسی
اشاره
مبحث یکم : خداشناسیفصل یکم: ارزش خداشناسیفصل دوم: راه نمایان شناخت خدافصل سوم: مبانی شناخت خدافصل چهارم: راه های شناخت خدافصل پنجم: نشانه های شناخت خدافصل ششم: راه های رسیدن به بالاترین مراتب خداشناسیفصل هفتم: آثار شناخت خدافصل هشتم: کرانه های شناخت خدافصل نهم : روایاتی که درباره حجاب های خداستفصل دهم : موانع شناخت خدا
.
ص: 134
الفصل الأوّل : قیمه معرفه اللّه عز و جل1 / 1رَأسُ العِلمِ وثَمَرَتُهُالإمام الرضا علیه السلام :جاءَ رَجُلٌ إِلی رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله وقالَ : ما رَأسُ العِلمِ؟ قالَ : مَعرِفَهُ اللّهِ حَقَّ مَعرِفَتِهِ . (1)
الإمام علیّ علیه السلام :ثَمَرَهُ العِلمِ مَعرِفَهُ اللّهِ . (2)
1 / 2أَعلَی المَعارِفِالإمام علیّ علیه السلام :مَعرِفَهُ اللّهِ سُبحانَهُ أَعلَی المَعارِفِ . (3)
عنه علیه السلام :العِلمُ بِاللّهِ أَفضَلُ العِلمَینِ . (4)
.
1- .جامع الأخبار : ص 36 ح 17 ، بحار الأنوار : ج 3 ص 14 ح 36 .
2- .غرر الحکم : ج 3 ص 322 ح 4586 .
3- .غرر الحکم : ج 6 ص 148 ح 9864 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 486 ح 8989 .
4- .غرر الحکم : ج 1 ص 25 ح 1674 .
ص: 135
فصل یکم: ارزش خداشناسی
1 / 1 سرآمد علوم و میوه دانش
1 / 2 عالی ترینِ شناخت ها
فصل یکم: ارزش خداشناسی1 / 1سرآمد علوم و میوه دانشامام رضا علیه السلام :مردی نزد پیامبر خدا آمد و گفت : سرآمد علوم چیست؟ فرمود : «شناخت خداوند ، آن سان که سزاوار شناخت است» .
امام علی علیه السلام :میوه دانش ، شناخت خداست .
1 / 2عالی ترینِ شناخت هاامام علی علیه السلام :شناخت خداوند پاک ، عالی ترینِ شناخت هاست .
امام علی علیه السلام :علم به خدا ، برترین علم است .
.
ص: 136
عنه علیه السلام :مَن عَرَفَ اللّهَ کَمُلَت مَعرِفَتُهُ . (1)
1 / 3قِوامُ الدِّینِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :دِعامَهُ الدِّینِ وأَساسُهُ المَعرِفَهُ بِاللّهِ عز و جل ، وَالیَقینُ ، وَالعَقلُ النّافِعُ ؛ وهُوَ الکَفُّ عَن مَعاصِی اللّهِ عز و جل . (2)
الإمام علیّ علیه السلام :أَوَّلُ الدِّینِ مَعرِفَتُهُ . (3)
عنه علیه السلام :رَأسُ الأَمرِ مَعرِفَهُ اللّهِ تَعالی ، وعَمودُهُ طاعَهُ اللّهِ عز و جل . (4)
الإمام الرضا علیه السلام :أَوَّلُ عِبادَهِ اللّهِ مَعرِفَتُهُ . (5)
عنه علیه السلام :لا دِیانَهَ إِلّا بَعدَ المَعرِفَهِ (6) ، ولا مَعرِفَهَ إِلّا بِالإِخلاصِ . (7)
.
1- .غرر الحکم : ج 5 ص 206 ح 7999 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 431 ح 7384 .
2- .الفردوس : ج 2 ص 222 ح 3077 عن عائشه ، کنز العمّال : ج 3 ص 381 ح 7047 .
3- .نهج البلاغه : الخطبه 1 ، الاحتجاج : ج 1 ص 473 ح 113 ، عوالی اللآلی : ج 4 ص 126 ح 215 ، الکافی : ج 1 ص 140 ح 6 عن فتح بن عبداللّه مولی بنی هاشم عن الإمام الکاظم علیه السلام وفیه «أوّل الدیانه به معرفته» بدل صدره ، التوحید : ص 57 ح 14 عن فتح بن یزید الجرجانی عن الإمام الرضا علیه السلام وفیه «أوّل الدِّیانه معرفته» بدل صدره ، بحار الأنوار : ج 57 ص 176 ح 136 .
4- .دستور معالم الحکم : ص 20 .
5- .التوحید : ص 34 ح 2 ، عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 1 ص 150 ح 51 کلاهما عن القاسم بن أیّوب العلوی ، الأمالی للمفید : ص 253 ح 4 عن محمّد بن زید الطبری ، الأمالی للطوسی : ص 22 ح 28 عن محمّد بن یزید الطبری ، الإرشاد : ج 1 ص 223 عن صالح بن کیسان عن الإمام علی علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 57 ص 43 ح 17 .
6- .الظاهر أنّ المراد من المعرفه فی هذه الروایه ، أعلی مراتب معرفه اللّه ، وهی لا تکتسب إلّا بالإخلاص .
7- .التوحید : ص 40 ح 2 ، عیون أخبار الرضا علیه السلام : ج 1 ص 153 ح 51 کلاهما عن القاسم بن أیّوب العلوی ، تحف العقول : ص 67 عن الإمام علی علیه السلام وفیه «بتصدیق» بدل «بالإخلاص» ، الاحتجاج : ج 2 ص 364 ح 283 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 230 ح 3 .
ص: 137
1 / 3 قِوام دین
امام علی علیه السلام :هر که خدا را شناخت ، شناختش کامل گشت .
1 / 3قِوام دینپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ستون دین و پایه آن ، شناخت خداوند عز و جل است و یقین و خرد سودمند . و خردِ سودمند ، باز ایستادن از معاصی خداوند عز و جلاست .
امام علی علیه السلام :آغاز دین ، شناخت اوست . (1)
امام علی علیه السلام :اساس کار [دین] ، شناخت خداوند متعال است و ستون آن ، فرمان برداری از خداوند عز و جل .
امام رضا علیه السلام :نخستین گام در خداپرستی ، شناخت اوست .
امام رضا علیه السلام :دینداری حاصل نمی شود ، مگر پس از شناخت ، و شناخت (2) پدید نمی آید ، مگر با اخلاص .
.
1- .در حدیثی از امام کاظم علیه السلام و در حدیث دیگر از امام رضا علیه السلام آمده است : «منشأ دینداری ، شناخت خدا است» .
2- .ظاهراً مقصود ، بالاترین مراتب خداشناسی است که جز در پرتو اخلاص ، تحقّق نمی یابد .
ص: 138
1 / 4أَفضَلُ الفَرائِضِتنبیه الخواطر :سَأَلَ رَجُلٌ رَسولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله عَن أَفضَلِ الأَعمالِ، فَقالَ : العِلمُ بِاللّهِ ، وَالفِقهُ فی دینِهِ . وکَرَّرَهُما عَلَیهِ . فَقالَ : یا رَسولَ اللّهِ ، أسأَ لُکَ عَنِ العَمَلِ فَتُخبِرُنی عَنِ العِلمِ ! فَقالَ صلی الله علیه و آله : إِنَّ العِلمَ یَنفَعُکَ مَعَهُ قَلیلُ العَمَلِ ، وإِنَّ الجَهلَ لا یَنفَعُکَ مَعَهُ کَثیرُ العَمَلِ . (1)
رسول اللّه صلی الله علیه و آله :التَّفَکُّرُ فی عَظَمَهِ اللّهِ وجَنَّتِهِ ونارِهِ ساعَهً خَیرٌ مِن قِیامِ لَیلَهٍ. (2)
الإمام الصادق علیه السلام :إِنَّ أَفضَلَ الفَرائِضِ وأَوجَبَها عَلَی الإِنسانِ مَعرِفَهُ الرَّبِّ ، وَالإِقرارُ لَهُ بِالعُبودِیَّهِ . (3)
1 / 5أَطیَبُ اللَّذائِذِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إِذا دَخَلَ أَهلُ الجَنَّهِ الجَنَّهَ نودوا : یا أَهلَ الجَنَّهِ ، إِنَّ لَکُم عِندَ اللّهِ مَوعِدا لَم تَرَوهُ . فَقالوا : وما هُوَ ؟ ألَم یُبَیِّض وُجوهَنا ، ویُزَحزِحنا عَنِ النَّارِ ، ویُدخِلنَا الجَنَّهَ ؟ قالَ : فَیُکشَفُ الحِجابُ ، قالَ : فَیَنظُرونَ إِلَیهِ، فَوَاللّهِ ما أَعطاهُمُ اللّهُ شَیئا أحَبَّ إِلَیهِم مِنهُ . (4)
.
1- .تنبیه الخواطر : ج 1 ص 82 وراجع : کنز العمّال : ج 10 ص 144 ح 28731 .
2- .کنز العمّال : ج 3 ص 107 ح 5712 نقلاً عن أبی الشیخ عن ابن عبّاس .
3- .کفایه الأثر : ص 258 عن هشام ، بحار الأنوار : ج 36 ص 407 ح 16 .
4- .مسند ابن حنبل : ج 9 ص 240 ح 23980 ، سنن الترمذی : ج 4 ص 687 ح 2552 و ج 5 ص 286 ح 3105 ، سنن ابن ماجه : ج 1 ص 67 ح 187 ، صحیح ابن حبّان : ج 16 ص 471 ح 7441 کلّها عن صهیب نحوه ، کنز العمّال : ج 14 ص 447 ح 39205 .
ص: 139
1 / 4 برترین فریضه ها
1 / 5 بهترین لذّت ها
1 / 4برترین فریضه هاتنبیه الخواطر :مردی از پیامبر خدا در باره برترین اعمال پرسید . فرمود : «شناخت خدا ، و شناخت دین او» و این را دو بار برایش تکرار نمود . مرد گفت : ای پیامبر خدا! من از شما در باره عمل می پرسم و شما از علم ، آگاهم می کنی! پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود : «عملِ اندک همراه با علم ، تو را سود می بخشد ، و عمل بسیار همراه با نادانی ، سودت نمی بخشد» .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :یک ساعت اندیشیدن در باره عظمت خداوند و بهشت و دوزخ او ، بهتر از شبی را به عبادت گذراندن است .
امام صادق علیه السلام :برترین و واجب ترین فرایض بر انسان ، شناخت پروردگار و اقرار به بندگی اوست .
1 / 5بهترین لذّت هاپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :چون بهشتیان به بهشت درآیند ، ندا داده می شوند : ای بهشتیان! خداوند به شما وعده ای داده است که آن را ندیده اید . بهشتیان می گویند : آن وعده چیست؟ مگر نه این که خداوند ، ما را روسفید گردانید و آتش را از ما به دور ساخت و ما را به بهشت درآورد؟! پس ، پرده کنار می رود و آن [وعده الهی] را می بینند . به خدا سوگند ، خداوند به آنان چیزی عطا نکرده است که نزد آنان ، محبوب تر از آن وعده باشد !
.
ص: 140
عنه صلی الله علیه و آله :أَسأَ لُکَ الرِّضاءَ بَعدَ القَضاءِ ، وأَسأَ لُکَ بَردَ العَیشِ بَعدَ المَوتِ ، وأَسأَ لُکَ لَذَّهَ النَّظَرِ إِلی وَجهِکَ ، وَالشَّوقَ إِلی لِقائِکَ ، فی غَیرِ ضَرّاءَ مُضِرَّهٍ ، ولا فِتنَهٍ مُضِلَّهٍ . (1)
الإمام علیّ علیه السلام :ما یَسُرُّنی لَو مِتُّ طِفلاً وأُدخِلتُ الجَنَّهَ ولَم أکبُر فَأَعرِفُ رَبّی عز و جل . (2)
الإمام زین العابدین علیه السلام :إِلهی ، ما ألَذَّ خَواطِرَ الإِلهامِ بِذِکرِکَ عَلَی القُلوبِ ! وما أَحلَی المَسیرَ إِلَیکَ بِالأَوهامِ فی مَسالِکِ الغُیوبِ ! وما أَطیَبَ طَعمَ حُبِّکَ ! وما أَعذَبَ شُربَ قُربِکَ ! فَأَعِذنا مِن طَردِکَ وإِبعادِکَ . (3)
الإمام الصادق علیه السلام :لَو یَعلَمُ النَّاسُ ما فی فَضلِ مَعرِفَهِ اللّهِ عز و جل ما مَدّوا أَعیُنَهُم إِلی ما مَتَّعَ اللّهُ بِهِ الأَعداءَ مِن زَهرَهِ الحَیاهِ الدُّنیا ونَعیمِها ، وکانَت دُنیاهُم أَقَلَّ عِندَهُم مِمّا یَطَؤونَهُ بِأَرجُلِهِم ، ولَنَعِموا بِمَعرِفَهِ اللّهِ جَلَّ وعَزَّ ، وتَلَذَّذوا بِها تَلَذُّذَ مَن لَم یَزَل فی رَوضاتِ الجِنانِ مَعَ أَولِیاءِ اللّهِ . إِنَّ مَعرِفَهَ اللّهِ عز و جل آنِسٌ مِن کُلِّ وَحشَهٍ ، وصاحِبٌ مِن کُلِّ وَحدَهٍ ، ونورٌ مِن کُلِّ ظُلمَهٍ ، وقُوَّهٌ مِن کُلِّ ضَعفٍ ، وشِفاءٌ مِن کُلِّ سُقمٍ . (4)
راجع : ص 463 (اللّه / المبحث الثانی / الفصل الأوّل / قیمه التوحید) وموسوعه العقائد الإسلامیّه : ج 3 ص 359 (معرفه اللّه / القسم الثانی / الفصل الأوّل : قیمه التوحید) .
.
1- .سنن النسائی : ج 3 ص 55 عن عمّار بن یاسر ، المعجم الکبیر : ج 5 ص 157 ح 4932 عن زید بن ثابت ، صحیح ابن حبّان : ج 5 ص 305 ح 1971 عن عطاء بن السائب عن أبیه ، السنّه لابن أبی عاصم : ص 186 ح 427 عن فضاله بن عبید ؛ مکارم الأخلاق : ج 2 ص 31 ح 2069 نحوه .
2- .حلیه الأولیاء : ج 1 ص 74 الرقم 4 عن أبی الفرج ، ربیع الأبرار : ج 2 ص 60 ، کنز العمّال : ج 13 ص 151 ح 36472 .
3- .بحار الأنوار : ج 94 ص 151 ح 21 نقلاً عن بعض کتب الأصحاب .
4- .الکافی : ج 8 ص 247 ح 347 عن جمیل بن درّاج .
ص: 141
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :[خدایا!] از تو درخواست می کنم خشنودی به قضا[یت ]را . از تو درخواست می کنم زندگی خوش پس از مرگ را . از تو درخواست می کنم لذّت نگاه به رویَت را و شوق دیدارت را ، و مصون ماندن از رنجی زیانبار و فتنه ای گم راهساز را .
امام علی علیه السلام :خوش ندارم در کودکی بمیرم و به بهشت بروم ، در حالی که بزرگ نشده ام ، تا این که پروردگارم را بشناسم .
امام زین العابدین علیه السلام :معبود من! چه لذّتبخش اند خطوراتی که بر اثر یاد تو به دل ها الهام می شوند! و چه شیرین است حرکت به سوی تو با نیروی وهم (1) و پیمودن راه های غیب! و چه خوش است طعم محبّت تو! و چه گواراست نوشیدن [شراب ]قُرب تو! پس ، ما را از این که از خود برانی و دور کنی ، در پناه خویش بگیر .
امام صادق علیه السلام :اگر مردم بدانند که شناخت خداوند عز و جل چه ارزشی دارد ، هرگز به زرق و برق زندگی دنیا و ناز و نعمت آن که خداوند ، دشمنان را از آن بهره مند ساخته است چشم نمی دوختند ، و دنیای آنان در نظرشان پست تر از خاک زیر پایشان می بود ، و از شناخت خداوند عز و جلمتنعّم می گشتند ، و از آن ، چنان لذّت می بردند که شخصی از بودن دائمی در باغ های بهشت به همراه اولیای خدا لذّت می برد . شناخت خداوند عز و جل انیس هر بی کسی ، و یار هر تنهایی ، و روشنی بخش هر تاریکی ای ، و نیرودهنده هر ناتوانی ، و شفابخش هر بیماری است .
ر . ک : ص 409 (خدا / مبحث دوم / فصل یکم : ارزش توحید) و دانش نامه عقاید اسلامی : ج 5 ص 11 (خداشناسی / بخش دوم / فصل یکم : ارزش توحید) .
.
1- .وهم ، به خطورات ذهنی گفته می شود (مجمع البحرین : «وهم») . نیز بر قوّه وهمیه از حواسّ باطنی ، اطلاق می گردد و کار آن ، ادراک معانی جزئیِ متعلّق به محسوسات است . این ، غیر از حواسّ ظاهری است ؛ زیرا حضور مادّه در وهم ، برخلاف حس ، شرط نیست (کشّاف اصطلاحات الفنون : مادّه «وهم») .
ص: 142
الفصل الثانی: الهداه إلی معرفه اللّه عز و جل2 / 1اللّه عز و جلُالکتاب«إِنَّ عَلَیْنَا لَلْهُدَی » . (1)
«یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُواْ قُل لَا تَمُنُّواْ عَلَیَّ إِسْلَامَکُم بَلِ اللَّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَدَاکُمْ لِلْاءِیمَانِ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ » . (2)
«لَیْسَ عَلَیْکَ هُدَاهُمْ وَلَکِنَّ اللَّهَ یَهْدِی مَن یَشَاءُ» . (3)
«إِنَّکَ لَا تَهْدِی مَنْ أَحْبَبْتَ وَ لَکِنَّ اللَّهَ یَهْدِی مَن یَشَاءُ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ» . (4)
راجع : البقره : 120 ، آل عمران : 73 ، الأنعام : 71 ، الأعراف: 43 ، طه: 50 ، النور : 35 .
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :قالَ اللّهُ جَلَّ جَلالُهُ : عِبادی ، کُلُّکُم ضالٌّ إِلّا مَن هَدَیتُهُ ، وکُلُّکُم فَقیرٌ إِلّا مَن أَغنَیتُهُ ، وکُلُّکُم مُذنِبٌ إِلّا مَن عَصَمتُهُ . (5)
.
1- .اللیل : 12 .
2- .الحجرات : 17 .
3- .البقره : 272 .
4- .القصص : 56 .
5- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 397 ح 5848 ، الأمالی للصدوق : ص 162 ح 161 عن علقمه بن محمّد الحضرمی عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، بحار الأنوار : ج 5 ص 198 ح 16 وراجع : سنن ابن ماجه : ج 2 ص 1422 ح 4257 ومسند ابن حنبل : ج 8 ص 85 ح 21425 وص 128 ح 21596 .
ص: 143
فصل دوم: راه نمایان شناخت خدا
2 / 1 خداوند عزّوجلّ
فصل دوم: راه نمایان شناخت خدا2 / 1خداوند عز و جلقرآن«همانا هدایت ، بر [عهده] ماست» .
«بر تو منّت می نهند که اسلام آورده اند! بگو : اسلام آوردنتان را بر من منّت مگذارید ؛ بلکه خداست که بر شما منّت دارد که برای ایمان ، هدایتتان کرد ، اگر صادق باشید» .
«هدایت آنان ، بر تو نیست ؛ بلکه خدا هر که را بخواهد ، هدایت می کند» .
«چنین نیست که هر که را تو بخواهی ، [بتوانی] هدایت کنی ؛ بلکه خدا هر که را بخواهد ، هدایت می کند و او به هدایت پذیران ، داناتر است» .
ر .ک : بقره : آیه 120 ، آل عمران : آیه 73 ، انعام : آیه 71 ، اعراف : آیه 43 ، طه : آیه 50 ، نور : آیه 35 .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند عز و جل فرمود : «ای بندگان من! همه شما گم راهید ، مگر کسی که من هدایتش کنم ، و همه شما فقیرید ، مگر کسی که من بی نیازش کنم ، و همه شما گنهکارید ، مگر کسی که من مصونش بدارم» .
.
ص: 144
الإمام علیّ علیه السلام :اِعرِفُوا اللّهَ بِاللّهِ ، وَالرَّسولَ بِالرِّسالَهِ ، وأُولِی الأَمرِ بِالأَمرِ بِالمَعروفِ وَالعَدلِ وَالإِحسانِ . (1)
عنه علیه السلام فی دُعاءٍ عَلَّمَهُ نَوفا البِکالِیّ :أَسأَ لُکَ بِاسمِکَ الَّذی ظَهَرتَ بِهِ لِخاصَّهِ أولِیائِکَ فَوَحَّدوکَ ، وعَرَفوکَ فَعَبَدوکَ بِحَقیقَتِکَ ، أن تُعَرِّفَنی نَفسَکَ لِأُقِرَّ لَکَ بِرُبوبِیَّتِکَ عَلی حَقیقَهِ الإِیمانِ بِکَ ، ولا تَجعَلنی یا إِلهی مِمَّن یَعبُدُ الاِسمَ دونَ المَعنی ، وَالحَظنی بِلَحظَهٍ مِن لَحَظاتِکَ تُنَوِّر بِها قَلبی بِمَعرِفَتِکَ خاصَّهً ومَعرِفَهِ أولِیائِکَ ، إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ . (2)
عنه علیه السلام فی دُعاءٍ کانَ یَدعو بِهِ بَعدَ رَکعَتَیِ الفَجرِ :یا مَن دَلَّ عَلی ذاتِهِ بِذاتِهِ ، وتَنَزَّهَ عَن مُجانَسَهِ مَخلوقاتِهِ ، وجَلَّ عَن مُلاءَمَهِ کَیفِیّاتِهِ . (3)
الکافی عن علیّ بن عقبه :سُئِلَ أَمیرُالمُؤمِنینَ علیه السلام : بِمَ عَرَفتَ رَبَّکَ؟ قالَ : بِما عَرَّفَنی نَفسَهُ . قیلَ: وکَیفَ عَرَّفَکَ نَفسَهُ؟ قالَ : لا یُشبِهُهُ صورَهٌ ، ولا یُحَسُّ بِالحَواسِّ ، ولا یُقاسُ بِالنَّاسِ ، قَریبٌ فی بُعدِهِ ، بَعیدٌ فی قُربِهِ ، فَوقَ کُلِّ شَیءٍ ، ولا یُقالُ: شَیءٌ فَوقَهُ ، أَمامَ کُلِّ شَیءٍ ، ولا یُقالُ : لَهُ أَمامٌ ، داخِلٌ فِی الأَشیاءِ لا کَشَیءٍ داخلٍ فی شَیءٍ ، وخارِجٌ مِنَ الأَشیاءِ لا کَشَیءٍ خارِجٍ مِن شَیءٍ ، سُبحانَ مَن هُوَ هکَذا ولا هکَذا غَیرُهُ ، ولِکُلِّ شَیءٍ مُبتَدَأٌ . (4)
.
1- .الکافی : ج 1 ص 85 ح 1 ، التوحید : ص 286 ح 3 ولیس فیه «بالأمر» وکلاهما عن الفضل بن السکن عن الإمام الصادق علیه السلام ، روضه الواعظین : ص 38 ، بحار الأنوار : ج 3 ص 270 ح 7 .
2- .بحار الأنوار : ج 94 ص 96 ح 12 نقلاً عن الکتاب العتیق الغروی .
3- .بحار الأنوار : ج 87 ص 339 ح 19 نقلاً عن الاختیار .
4- .الکافی : ج 1 ص 85 ح 2 ، التوحید : ص 285 ح 2 ، المحاسن : ج 1 ص 373 ح 818 وفیه «بالقیاس» بدل «بالناس» ، بحار الأنوار : ج 3 ص 270 ح 8 .
ص: 145
امام علی علیه السلام :خدا را با خدا بشناسید ، و پیامبر را با پیام ، و اولیای امر را با امر به معروف کردن و عدالت ورزیدن و نیکی نمودن .
امام علی علیه السلام در دعایی که به نوف بِکالی آموخت :به حقّ آن نامت که به واسطه آن ، بر دوستان ویژه ات آشکار گشتی و در نتیجه ، تو را یگانه دانستند و تو را شناختند و سپس به حقیقتت تو را پرستیدند ، از تو درخواست می کنم که خودت را به من بشناسانی تا حقیقتاً به تو ایمان آورده ، به ربوبیّتت اقرار کنم ، و مرا ای معبودم از کسانی قرار ندهی که نام را بدون معنا می پرستند ، و نیم نگاهی از آن نیم نگاه هایت به من بینداز که با آن ، دلم را به [نور] معرفت خودت بویژه ، و معرفت اولیایت روشن گردانی ، که همانا تو بر هر چیز ، توانایی .
امام علی علیه السلام در دعایی که بعد از دو رکعت صبح می خواند :ای آن که با خود ، به سوی خود ، راه نمایی کرد و از هم جنس بودن با آفریدگانش منزّه است و از داشتن چگونگی ها مبرّاست!
الکافی به نقل از علی بن عقبه :از امیر مؤمنان علیه السلام سؤال شد : پروردگارت را به چه شناختی؟ فرمود : «به آنچه خودش خود را به من شناسانده است» . گفته شد : چگونه خودش را به تو شناسانده است؟ فرمود : «هیچ صورتی همانند او نیست . با حواس ، حس نمی شود . با مردم ، مقایسه نمی گردد . در عین دوری ، نزدیک است [و] در عین نزدیک بودنش ، دور است . بالاتر از هر چیزی است ؛ لیکن نمی توان گفت : بالای چیزی است . جلوی همه چیزها است ؛ امّا نشاید گفت : جلو دارد . داخل در چیزهاست ، نه چون داخل بودن چیزی در چیزی ، و بیرون از چیزهاست ؛ امّا نه چون بیرون بودن چیزی از چیزی . منزّه است آن که چنین است ، و جز او [هیچ موجودی] این گونه نیست ، و او مبدأ هر چیزی است» .
.
ص: 146
التوحید عن سلمان الفارسیّ :سَأَلَ الجاثَلِیقُ (1) مِن عَلِیٍّ علیه السلام : أخبِرنی ، عَرَفتَ اللّهَ بِمُحَمَّدٍ ، أَم عَرَفتَ مُحَمَّدا بِاللّهِ عز و جل ؟ فَقالَ عَلِیُّ بنُ أبی طالِبٍ علیه السلام : ما عَرَفتُ اللّهَ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله ، ولکِن عَرَفتُ مُحَمَّدا بِاللّهِ عز و جل حینَ خَلَقَهُ وأَحدَثَ فیهِ الحُدودَ مِن طولٍ وعَرضٍ ، فَعَرَفتُ أنَّهُ مُدَبَّرٌ مَصنوعٌ بِاستِدلالٍ وإِلهامٍ مِنهُ وإِرادَهٍ ، کَما أَلهَمَ المَلائِکَهَ طاعَتَهُ وعَرَّفَهُم نَفسَهُ بِلا شِبهٍ ولا کَیفٍ . (2)
الإمام زین العابدین علیه السلام فِی الدُّعاءِ المَعروفِ بِدُعاءِ أبی حَمزَهَ الثُّمالِیِّ :(بِکَ) عَرَفتُکَ ، وأنتَ دَلَلتَنی عَلَیکَ ، ودَعَوتَنی إِلَیکَ ، ولَولا أنتَ لَم أدرِ ما أنتَ . (3)
الإمام الباقر علیه السلام لِرَجُلٍ وقَد کَلَّمَهُ بِکَلامٍ کَثیرٍ :أَیُّهَا الرَّجُلُ ، تَحتَقِرُ الکَلامَ وتَستَصغِرُهُ! اِعلَم أنَّ اللّهَ عز و جل لَم یَبعَث رُسُلَهُ حَیثُ بَعَثَها ومَعَها ذَهَبٌ ولا فِضَّهٌ ، ولکِنَ بَعَثَها بِالکَلامِ ، وإِنَّما عَرَّفَ اللّهُ جَلَّ وعَزَّ نَفسَهُ إِلی خَلقِهِ بِالکَلامِ وَالدَّلالاتِ عَلَیهِ وَالأَعلامِ . (4)
الإمام الصادق علیه السلام :لا دَلیلَ عَلَی اللّهِ بِالحَقیقَهِ غَیرُ اللّهِ ، ولا داعِیَ إِلَی اللّهِ فِی الحَقیقَهِ سِوَی اللّهِ ، إنَّ اللّهَ سُبحانَهُ دَلَّنا بِنَفسِهِ مِن نَفسِهِ عَلی نَفسِهِ . (5)
.
1- .الجاثَلیق : هو رئیس النصاری فی بلاد الإسلام ، ولغتهم السریانیّه (مجمع البحرین : ج 1 ص 334 ح 270 «جثلق») .
2- .التوحید : ص 287 ح 4 ، بحار الأنوار : ج 3 ص 272 ح 9 .
3- .مصباح المتهجّد : ص 582 ح 691 ، الإقبال : ج 1 ص 157 کلاهما عن أبی حمزه الثمالی ، بحار الأنوار : ج 98 ص 82 ح 2 .
4- .الکافی : ج 8 ص 148 ح 128 عن مسعده عن الإمام الصادق علیه السلام ، وسائل الشیعه : ج 8 ص 533 ح 16054 .
5- .إحقاق الحقّ : ج 12 ص 289 نقلاً عن کتاب علم القلوب .
ص: 147
التوحید به نقل از سلمان فارسی :جاثلیق (1) از علی علیه السلام پرسید : به من بگو : خدا را به محمّد شناختی ، یا محمّد را به خداوند عز و جل؟ علی بن ابی طالب علیه السلام فرمود : «من خدا را به محمّد صلی الله علیه و آله نشناختم ؛ بلکه محمّد را به خداوند عز و جل شناختم ؛ چرا که [دیدم] او را آفرید و در وی اندازه ها ، از درازا و پهنا ، پدید آورد . پس دانستم که او با تدبیر ، ساخته شده است [و مدبِّر و سازنده ای دارد] ، و این را با راه نمایی و الهام و خواست خداوند دریافتم ، چنان که طاعت خویش را به فرشتگان ، الهام فرمود و خویشتن را بی هیچ شبیهی و کیفیتی ، به آنها شناساند» .
امام زین العابدین علیه السلام در دعای معروف به «دعای ابو حمزه ثمالی» :به خودت تو را شناختم ، و تو مرا به [هستیِ] خودت ره نمون شدی ، و مرا به سوی خویش فرا خواندی ، و اگر تو نبودی (لطف تو نبود) ، نمی دانستم که تو چیستی .
امام باقر علیه السلام به مردی که با او سخن بسیار گفت :ای مرد! تو سخن را حقیر و کوچک می شماری! بدان که خداوند عز و جل پیامبران را که فرستاد ، آنان را با زر و سیم نفرستاد ؛ بلکه آنان را با سخن فرستاد ، و خداوند عز و جل خویشتن را [نیز] با گفتار و دلالت ها و نشانه ها به خلقش شناساند .
امام صادق علیه السلام :دلیل بر خدا ، در حقیقت ، جز خدا نیست ، و دعوتگر به سوی خدا ، حقیقتاً ، جز خود خدا نیست . خداوند سبحان ، خود ، از سوی خویشتن ، ما را به خویش راه نمایی فرمود .
.
1- .جاثلیق : رئیس نصارا در سرزمین اسلامی که زبان ایشان سریانی بود (مجمع البحرین : ج 1 ص 334 مادّه «جثلق») ؛ سَر اُسقُف .
ص: 148
الکافی عن منصور بن حازم :قُلتُ لِأَبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام : إِنّی ناظَرتُ قَوما ، فَقُلتُ لَهُم : إِنَّ اللّهَ جَلَّ جَلالُهُ أَجَلُّ وأَعَزُّ وأَکرَمُ مِن أن یُعرَفَ بِخَلقِهِ ، بَلِ العِبادُ یُعرَفونَ بِاللّهِ . فَقالَ : رَحِمَکَ اللّهُ . (1)
الکافی عن محمّد بن حکیم :قُلتُ لِأَبی عَبدِ اللّهِ علیه السلام : المَعرِفَهُ مِن صُنعِ مَن هِیَ ؟ قالَ : مِن صُنعِ اللّهِ ، لَیسَ لِلعِبادِ فیها صُنعٌ . (2)
التوحید عن أبی بصیر عن الإمام الصادق علیه السلام :أنَّهُ سُئِلَ عَنِ المَعرِفَهِ أهِیَ مُکتَسَبَهٌ ؟ فَقالَ : لا . فَقیلَ لَهُ : فَمِن صُنعِ اللّهِ عز و جل ومِن عَطائِهِ هِیَ ؟ قالَ : نَعَم ، ولَیسَ لِلعِبادِ فیها صُنعٌ . (3)
قرب الإسناد عن البزنطیّ :قُلتُ لأَبی الحَسَنِ الرِّضا علیه السلام : لِلنَّاسِ فِی المَعرِفَهِ صُنعٌ ؟ قالَ : لا . قُلتُ : لَهُم عَلَیها ثَوابٌ ؟ قالَ : یَتَطَوَّلُ عَلَیهِم بِالثَّوابِ کَما یَتَطَوَّلُ عَلَیهِم بِالمَعرِفَهِ . (4)
راجع : ص 164 (الفصل الثالث : مبادئ معرفه اللّه عز و جل / الفطره) وص 178 (المیثاق الفطری) وص 182 (تجلّی الفطره عند الشدائد) .
.
1- .الکافی : ج 1 ص 86 ح 3 وص 168 ح 2 وص 188 ح 15 ، التوحید : ص 285 ح 1 ، رجال الکشّی : ج 2 ص 718 ح 795 ، بحار الأنوار : ج 3 ص 270 ح 6 .
2- .الکافی : ج 1 ص 163 ح 2 ، التوحید : ص 410 ح 1 ، بحار الأنوار : ج 4 ص 165 .
3- .التوحید : ص 416 ح 15 .
4- .قرب الإسناد : ص 347 ح 1256 ، بحار الأنوار : ج 5 ص 221 ح 1 وراجع : تحف العقول : ص 444 .
ص: 149
الکافی به نقل از منصور بن حازم :به امام صادق علیه السلام گفتم : من با عدّه ای مناظره کردم و به آنان گفتم : خداوند عز و جل بالاتر و والاتر و ارجمندتر از آن است که به واسطه آفریدگانش شناخته شود ؛ بلکه این بندگان اند که به خدا شناخته می شوند . فرمود : «رحمت خدا بر تو باد!» .
الکافی به نقل از محمّد بن حکیم :به امام صادق علیه السلام گفتم : شناخت ، کار کیست؟ فرمود : «کار خداوند . بندگان را در آن ، دخلی نیست» .
التوحید به نقل از ابو بصیر :از امام صادق علیه السلام سؤال شد : آیا شناخت ، اکتسابی است؟ فرمود : «خیر» . سؤال شد : آیا کار خداوند عز و جل و عطیّه اوست؟ فرمود : «آری . بندگان را در آن ، دستی نیست» .
قرب الإسناد به نقل از بزنطی :به امام رضا علیه السلام گفتم : مردم ، در شناخت ، دخالتی دارند؟ فرمود : «خیر» . گفتم : برای آن ، ثوابی داده می شوند؟ فرمود : «ثواب به آنها مرحمت می شود ، چنان که شناخت به آنان مرحمت می گردد» .
ر . ک : ص 165 (مبحث یکم / فصل سوم : مبانی شناخت خدا / فطرت) و ص 179 (پیمان فطری) و ص 183 (تجلّی فطرت در سختی ها) .
.
ص: 150
.